W ostatnich dniach w Polsce, ale też w Europie, przez wszystkie przypadki, odmienione jest słowo „uchodźca”. Warto do sprawy podejść prawnie, bez zbędnych emocji wywoływanych przez polityków.
Kim jest uchodźca?
Kwestię nabycia statusu uchodźcy reguluje ustawa z dnia 13 czerwca 2003 roku o udzieleniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej (Dz. U. z 2003 r., Nr 128, poz. 1176). Ustawę tę realizuje Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców, a w części dotyczącej uchodźców współpracuje z Komendantem Główny Straży Granicznej (dalej będę określał tę instytucję po prostu jako „Straż Graniczna”). Na podstawie art. 13 ust. 1 ww. ustawy nadaje się status uchodźcy, jeżeli na skutek uzasadnionej obawy przed prześladowaniem w kraju pochodzenia z powodu rasy, religii, narodowości, przekonań politycznych lub przynależności do określonej grupy społecznej nie może lub nie chce korzystać z ochrony tego kraju. Definiując prześladowania ustawodawca skierował się w stronę niedopuszczalnych naruszeń praw człowieka ujętych w art. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, zwanej konwencją rzymską z 4 listopada 1950 roku. Artykuł drugi konwencji reguluje ochronę życia człowieka i wylicza przypadki, kiedy ta ochrona, najważniejszego prawa dla każdego przedstawiciela gatunku ludzkiego, nie jest udzielana. Wśród nich znajdują się obrona konieczna, ucieczka osoby pozbawionej wolności i tłumienie zamieszek niezgodnych z prawem. Przypadki są zatem ograniczone do wąskiej grupy kiedy inny człowiek albo państwo może pozbawić życia przedstawiciela gatunku ludzkiego.
Rodzaje prześladowań
Wracając do ustawy należy zacząć jej omówienie od artykułu 13 ust. 4, który wylicza podstawowe, ale nie wszystkie, rodzaje prześladowań. Na pierwszym miejscu wśród nich zaliczane są prześladowania związane z użycie przemocy fizycznej, psychicznej, w tym przemocy seksualnej. Znajdują się w nim też prześladowania związane z brakiem możliwości odwołania się od kary o charakterze nieproporcjonalnym lub dyskryminującym (przykładami mogą być kary w postaci obcięcia ręki, ukamienowania za cudzołóstwo). Następny artykuł przedstawia okoliczności, które bierze się pod uwagę oceniając powód prześladowań. Wśród nich jest wyzwanie religii albo ateizm, przekonania polityczne itp. W przypadku, jeżeli cudzoziemiec nie spełnia wymogów otrzymania statusu uchodźcy polskie prawo przewiduje przyznanie ochrony uzupełniającej, w chwili, gdy powrót do kraju pochodzenia grozi takiej osobie orzeczeniem kary śmierci lub wykonaniem egzekucji, torturami albo poważnym zagrożeniem dla życia. Artykuł osiemnasty ustawy przewiduje, że nie można stwierdzić okoliczności uzasadniającej obawę cudzoziemca, jeżeli może on bezpiecznie i legalnie przemieścić do części kraju, którego jest obywatelem, gdzie nie grożą mu prześladowania. W przypadku obywateli Syrii jest to niemożliwe ze względu na okoliczność ogarnięcia wojną całego państwa.
Odmowa nadania statusu uchodźcy
Artykuł dziewiętnasty ustawy przedstawia przesłanki odmowy nadania statusu uchodźcy. Wśród nich jest między innymi brak uzasadnionej obawy przed prześladowaniami, ale także dokonanie przez cudzoziemca starającego się o status uchodźcy zbrodni wojennej a także innej zbrodni o charakterze niepolitycznym poza terytorium Rzeczpospolitej. Odmownie zakończone jest również postępowanie wówczas, gdy osoba chcąca otrzymać status uchodźcy podżegała, czyli namawiała, nawet nawoływała, do zbrodni niepolitycznych (według polskiego prawa są to między innymi zabójstwo czy gwałt zbiorowy i na osobie poniżej 15 roku życia). Podobne przesłanki znajdują się w przypadki ochrony uzupełniającej. Okoliczności pozbawienia statusu uchodźcy wymienione są w artykule dwudziestym pierwszym. Wśród nich oprócz powrotu do kraju pochodzenia jest również okoliczność ustania okoliczności, w związku z którymi cudzoziemiec otrzymał status uchodźcy, a on sam nie przedstawił dowodów jego odmowę korzystania z ochrony państwa, którego obywatelstwo posiada. Przekładając to na język codzienny, gdy stan uzasadnionego zagrożenia prześladowania się zakończy polskie prawo przewiduje pozbawienia statusu uchodźcy, chyba, że państwo, którego obywatelem jest cudzoziemiec nie zapewnia mu nadal ochrony.
Wniosek o status uchodźcy
Postępowanie o przyznanie statusu uchodźcy wszczyna się na wniosek cudzoziemca. Równocześnie toczy się wówczas również postępowanie o przyznanie ochrony uzupełniającej (art. 23 ust. 2 ustawy). Wniosek o przyznanie statusu składa się do Komendanta Oddziału Straży Granicznej lub u komendanta placówki Straży Granicznej, czyli tuż po przekroczeniu polskiej granicy. Trzeba również pamiętać, że większość starających się o status uchodźcy mieszka do czasu rozstrzygnięcia wniosku w ośrodku dla uchodźców. Straż Graniczna przyjmując wniosek musi ustalić tożsamość wnioskodawcy (art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy), fotografuje wnioskodawcę oraz inne osoby, za które zgłasza on wniosek (rodzinę), pobiera linie papilarne (od osób powyżej czternastego roku życia), musi uzyskać pełną wiedzę na temat kraju pochodzenia, trasę przybycia do Rzeczpospolitej Polskiej. Straż Graniczna jest również uprawniona do kontroli bagażu oraz zapobieżenia przestępstwu, a także ustalenia tożsamości tożsamości. Jeżeli wniosek został złożony fałszywych przesłankach, czyli strona podała nieprawdziwe okoliczności dotyczące uzasadnionej obawy, podała nieprawdziwe dane, przedstawiła niespójne wyjaśnienia lub pochodzi ona z kraju, który według Unii Europejskiej uważany jest za bezpieczny, rozpatruje się taki wniosek w pierwszej kolejności i orzeka się o jego bezzasadności (art. 34 ustawy). Odwołanie w sprawie odmowy przyznania statusu uchodźcy składa się w terminie 5 dni (art. 34 ust. 2 pkt 4 ustawy). Po uznaniu takiej decyzji za ostateczną można nieprawdziwego uchodźcę deportować do kraju pochodzenia. Osoba starająca się o status uchodźcy powinna, jak w każdym postępowaniu administracyjnym, przedstawić dowody na okoliczność uzasadnionego zagrożenia represjami w kraju pochodzenia. W przypadku braku dowodów przesłuchuje się cudzoziemca, który złożył wniosek, a jego wyjaśnienia musi przedstawić spójne i wiarygodne wyjaśnienia niezbędne do ustalenia stanu faktycznego (art. 37 a pkt 1 ustawy).
Może się okazać, że wniosek jest niedopuszczalny (art. 40 ustawy) na przykład w sytuacji z uwagi na uzyskanie przez wnioskodawcę statusu uchodźcy w innym państwie czy w sytuacji, gdy starający się o status uchodźcy złożył kolejny wniosek na podstawie okoliczności wcześniej uznanych za niewystarczające do przyznania statusu uchodźcy. Przed przyznaniem statusu uchodźcy Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców ma obowiązek (art. 45 ust. 1 ustawy) zwrócić się do Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, a w razie potrzeby także do innych organów, o przekazanie informacji zachodzą okoliczności określone jako przesłanki negatywne, czyli prowadzące do odmowy przyznania statusu. Wśród nich są zbrodnia wojenna czy inna zbrodnia opisana w polskim prawie, popełniona także poza granicami Polski. Od decyzji Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców przysługuje odwołanie do Rady do Spraw Uchodźców (art. 53 ust. 2 ustawy).
Patrząc na całą procedurę nie można odnieść wrażenia, że droga od złożenia wniosku o status uchodźcy do otrzymania pozytywnej decyzji jest długa, a osoba starająca się o ten status jest sprawdzana lepiej niż jakikolwiek emigrant z innego kraju Unii Europejskiej.